بهترین کودهای حیوانی کدامند؟

کود یا Manure مجموعه ای از مواد طبیعی و غیر طبیعی که برای تقویت خاک کشاورزی و تامین عناصر مورد نیاز خاک، از آن استفاده می شود. کود دارای انواع  مختلفی همچون کود حیوانی، کود شیمیایی، کود کمپوستی، کود سبز، کود گیاهی برخی از انواع کود می باشد. کود کامل مجموعه ای از عناصر ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، آهن، روی، منگنز، مس، بور که به نسبت متناسب با یکدیگر ترکیب شده اند. در این مقاله قصد داریم در مورد کود حیوانی که مجموعه‌ای از مواد و فضولات دامی مانند اسب، گاو، گوسفند و مرغ و یا هر حیوان دیگری می باشد، مطالبی را بیان نماییم.

کود دامی یا حیوانی

کود حیوانی یا دامی از دو جنبه بهداشتی آن برای انسان و دام و همچنین از جنبه کود و انرژی و سوخت حائز اهمیت می باشد. علت استفاده کود های دامی در گذشته به نوع زندگی و فرهنگ جوامع قبلی بر میگردد، جایی که مردمان قدیم گذران زندگی خود را با کشاورزی و دامداری سپری می کردند. گذشتگان با استفاده از چرخه طبیعی توانسته بودند با کشاورزی برای دام های خود تغذیه فراهم کرده و با استفاده از فضولات حیوانی، مواد و عناصر مورد نیاز خاک کشاورزی خود را تامین نمایند.

با به روی کار آمدن کود های شیمیایی و سهولت در تهیه و استفاده از آن ها، کم کم کودهای دامی جای خود را به کود های شیمیایی دادند. با ترویج استفاده از کود های شیمیایی و عدم اطلاع دقیق از نحوه و اثرات استفاده از آن و افزایش قیمت این نوع کود، مجدداً کشاورزان روی به استفاده از کودهای حیوانی اوردند. خاک برای تقویت نیاز به هر دوی این کودها داشته و هر چه مقدار کود آلی یا همان دامی بیشتر باشد، بهتر است. همچنین برای خاک های کهنه و فرسوده نیز می توان با افزودن کود حیوانی خاک را اصلاح کرد.

کود حیوانی یا دامی مجموعه‌ی فضولات حیوان شامل ادرار و مدفوع گوسفند، مرغ، گاو و هر حیوان دیگری است که مشخصه کیفیت و درصد مواد غذایی موجود در کود به عواملی مانند تغذیه دام، نوع دام و بستر تشکیل کود بستگی دارد. کود خوب و مرغوب بدون بو و رنگی تیره داشته و در صورتی که کود به صورت کامل نرم و پوسیده نشده باشد، میتواند تخم علف هرز به زمین کشاورزی آورده و ایجاد حشرات و لارو  کرده و به همین دلیل نباید از کود تازه استفاده کرد. 

انواع کود های حیوانی

کود گاوی

کود گاوی از فضولات گاوها بدست می آید که با توجه به نگهداری آب بیشتر در خود نسبت به سایر کودها دیرتر پوسیده و تجزیه می شود و به همین دلیل دارای وزن بیشتری نیز می باشد. معمولاً از کاه به عنوان تغذیه برای گاوها استفاده می شود که سرعت پوسیده شدن آن زیاد است و برای اصلاح خاک می توان با اضافه کردن کود گیاهی، کیفیت کود دامی را افزایش داد. کود گاوی دیر پوسیده می شود اما کود بسیار خوبی داشته و برای زمین هایی با خاک شنی و سبک مناسب می باشد ولی نسبت به سایر کودها مواد مغذی کمتری دارد.

کود گوسفندی

کود گوسفندی از فضولات گوسفندی تهیه می گردد که نسبت به دیگر کودهای دامی سبک تر، قوی تر، گرم تر و دارای مواد و عناصر مغذی بیشتر می باشد. برای بدست آوردن کود مناسب می بایست قبل از مخلوط کردن با خاک، آن را کاملا نرم کرد به این دلیل که دوره تجزیه و پوسیدگی آن زیاد بوده و در صورت استفاده بسیار دیر می پوسد.

کود اسبی

کود اسبی سبک بوده و به خاطر تجزیه پذیری بالا، حرارت تولید کرده و در صورت استفاده از آن می توان به سرعت مواد و عناصر مورد نیاز خاک را تامین کرد. این کود خشک و گرم بوده و برای برای اصلاح خاک های سنگین مفید می باشد.

کود مرغی

کود مرغی نسبت به کود های حیوانی از عملکرد کمتری در نگهداری رطوبت خاک برخوردار است اما با توجه به قوی و فشرده بودن آن بهتر است با آب مخلوط و استفاده شود. کود مرغی دارای عناصری همچون کلسیم، گوگرد، سدیم، فسفر و نیتروژن یا ازت بوده که برای خاک هایی که با کمبود ازت و یا شوری خاک روبرو هستند می توان از این کود استفاده نمود. معمولا برای تغذیه طیور از خاک اره استفاده شده که نسبتاً سرعت کمی در تجزیه داشته اما دوام آن در خاک بیشتر است.

کود مرغی دارای درصد بیشتر از پتاسیم و فسفر نسبت به انواع دیگر بوده اما از طرفی میزان ازت آن کمتر است و به همین دلیل تغذیه دام و طیور بسیار مهم بوده تاثیر مستقیم بر عناصر موجود در کود می گذارد. این نوع کود علاوه بر تامین مواد مغذی مورد نیاز خاک باعث اصلاح خاک نیز می شود.

تهیه و نگهداری کود حیوانی

یکی از موارد بسیار مهم در رسیدن به کود حیوانی خوب و مرغوب، کیفیت مواد غذایی مورد استفاده دام و شرایط محیطی و نگهداری دام و کودهای بدست آمده است. برای درک بهتر این موضوع می توان عواملی مانند نوع دام، نوع فعالیت دام، نوع و مقدار غذای مصرفی دام، نسبت ادرار به مدفوع کود دام، شرایط محیطی و بستر نگهداری دام، شرایط دپو و نگهداری کود را بیان نمود. از این رو توجه به این عوامل در تهیه یک کود با کیفیت نقش بسزایی داشته و محصول نهایی کودی مغزی و با ارزش غذایی بالا می باشد. هر چه میزان استفاده از کود بسته به شرایط زمین و محصول مورد کشت بیشتر باشد، اثراث و تاثیرات بسیار مطلوبی در افزایش تولید محصول خواهد داشت.

از جمله نگرانی های استفاده از کود دامی وجود موارد مضری همچون تخم لارو و حشره، بذر علف هرز، شن و بیمار و قارچ است که هر چه میزان پوسیدگی و تجزیه آن بهتر باشد، ارزش کود بهتر و بیشتر می شود. برای پوسیدگی ابتدایی نیز می توان کود را در شرایطی همانند تهیه کمپوست قرار داد و در صورت مخلوط کردن آن با خاک و ایجاد رطوبت، تهویه و حرارت لازم میتوان کود هوموس تهیه کرد.

پس از تهیه کود در محل نگهداری دام، می بایست اصول انتقال و نگهداری آن تا زمین زراعی رعایت شود تا میزان از دست رفتن مواد غذایی موجود در آن و عناصری مانند فسفر، ازت و پتاسیم را کاهش دهیم. یکی از راه های نگهداری و تجزیه و پوساندن کود دپو کردن است. با دپو کردن می توان تخم علف هرز را از بین برده و میزان مضرات کود را کاهش داد. عوامل مهم در دپو کردن مدت زمان دپو و میزان دمای محیط محل دپو می باشد زیرا بعضی از بیماری ها و علف های هرز نیازمند دمای بالایی برای از بین رفتن می باشند که به همین دلیل این کار بسیار زمان بر می باشد. 

مقدار استفاده از کود حیوانی و نحوه آن

کود حیوانی نیازمند پوسیده شدن است و هر چه میزان پوسیدگی و مدت زمانی که صرف این موضوع می شود، بیشتر باشد، نتیجه مطلوب تری میتوان بدست آورد. به صورت کلی بهترین زمان و مقدار مناسب برای استفاده از کود به عواملی مانند خصوصیات خاک زمین و شرایط آب و هوایی آن بستگی دارد اما بهترین زمان برای کود پاشی زمین اواخر پاییز بوده که با شروع فصل سرما همراه با بارش باران و برف و ایجاد یخ زدگی، میزان پوسیدگی کود افزایش می یابد. با این کار هوادهی کامل برای خاک صورت گرفته و میتوان با شخم زنی و مسطح کردن زمین شروع به کاشت بذر و نهاده های کشاورزی پرداخت. نحوه استفاده از کود حیوانی به این صورت است که می بایست آن را با خاک به خوبی مخلوط کرد تا تغذیه و دسترسی کامل برای ریشه فراهم گردد.

برای کوددهی نهال و درختان می توان از روش چالکود استفاده کرد بدین صورت که چاله هایی نزدیک به تنه درختان حفر میکنیم. می بایست توجه داشت که ریشه های جوان نیازمند مقدار بیشتری از عناصر و مواد آلی برای تغذیه بوده و حفر چاله ها می بایست نزدیک به این ریشه ها باشد. بسته به میزان سن درخت تعداد چاله ها متفاوت بوده و برای درختان با سن بالا 2 الی 4 چاله پیشنهاد می شود که نسبت به وضعیت، نوع و سن این تعداد مشخص می شود. برای این کار چاله هایی با عمق 40 الی 60 سانتی متر کنده که بهترین مکان برای حفر نزدیک به جریان آب بوده؛ پس از حفر، خاک خارج شده را بین ردیف های درختان پخش می کنیم. برای پر کردن چاله ابتداً مخلوطی از کود حیوانی و کود شیمیایی را مخلوط و داخل گودال می ریزیم و سپس مابقی چاله را با کود حیوانی که به خوبی پوسیده شده است پر میکنیم. زمان مناسب برای حفر اواسط فصل زمستان بوده و در صورتی که رطوبت و تهویه مناسب در طی سال برای گودال ها فراهم باشد، نیازی به انجام هر ساله این کار نبوده و تا سال ها کارایی مناسب را دارد.

آزمایشات و تحقیقات نشان داده که استفاده کود حیوانی همزمان با کاشت بذر و همچنین در زمان مصرف کودهای شیمیایی، بهترین زمان برای استفاده از این کود می باشد. با این کار می توان از هدر رفت مواد مغزی در گیاه جلوگیری کرد. بر اساس این آزمایشات بهترین جواب از مصرف کود حیوانی در کاشت بهاره حاصل شده و همچنین در خاک های سبک و شنی از هدر رفتن مواد مغزی جلوگیری می کند که در این نوع هرچه زمان کوددهی به زمان کاشت نزدیک تر باشد، بهتر است.

برای مشخص کردن مقدار استفاده از این کود عواملی همچون نوع محصول و بذر مورد کشت، نوع و جنس خاک، میزان مواد مغذی موجود در خاک، میزان بارندگی و شرایط آب و هوایی و اقلیمی مورد توجه می باشد. بدین صورت برای مناطق با میزان بارنگی زیاد استفاده از کود را می بایست افزایش داد. همچنین در خاک هایی با بافت سنگین که ذرات آن ریزتر و قابلیت جذب و نگهداری عناصر درآن ها بیشتر است، نیازمند مصرف کود حیوانی کمتری نسبت به خاک های با بافت سبک است.

میزان مناسب برای استفاده از کود حیوانی 20 الی 50 تن در هر هکتار پیشنهاد می شود که قبل از کاشت می بایست با خاک زمین مخلوط شود. در روش مکانیزه کود پاشی زمین با استفاده از دستگاه کود پاش حیوانی، زمین مورد کشت را کود دهی کرده که این روش برای زمین های بزرگ بسیار پر هزینه و زمان گیر است. در روش سنتی که اغلب زمین ها کوچک نیز هستند، کود به صورت تپه در کنار های زمین قرار گرفته و به صورت دستی کودپاشی و با خاک مخلوط می کنند. 

مزایا استفاده از کود حیوانی

از جمله مهم ترین تاثیرات استفاده از کود حیوانی می توان به اصلاح خاک اشاره کرد که خاک های سبک، سنگین و خاک هایی که دچار فرسایش و عاری از مواد مغذی را اصلاح نمود. می بایست توجه داشت که کود حیوانی تازه را نباید به محصول کاشته شده داد چون باعث از بین رفتن ریشه و از بین رفتن محصول می شود. از دیگر اصلاحات ایجاد شده در خاک توسط کود دامی می توان به ایجاد منبعی برای تغذیه خاک و تاثیر مستقیم در نحوه بافت خاک اشاره کرد که در نهایت به باروری بیشتر زمین و تولید محصولات بیشتر با کیفیت بالا منجر می شود.

این کود باعث می شود میزان ذخیره و نفوذپذیری آب در زمین را بهبود بخشید. کود حیوانی دارای مواد و اسیدهای آلی بوده که با بهبود هوادهی، تغذیه مناسب برای گیاه را فراهم می کند و همچنین برای جذب بهتر گرما برای زمین میتوان با افزودن کود، خاک را تیره‌تر کرده و گرمای بیشتری برای زمین جذب کرد. با افزودن این کود آلی به خاک میتوان خاصیت اسیدی خاک را کنترل کرد و میزان PH خاک را افزایش داد که با این کار فعالیت خاک بهبود می یابد. 

معایب استفاده از کود حیوانی

در مقابل مزایا و فواید استفاده از کودهای حیوانی، دارای معایبی نیز می باشد. یکی از معایب بزرگی که همواره کشاورزان با آن روبرو هستند، ایجاد بیماری های قارچی، ویروسی و باکتریایی است که این بیماری ها امکان سرایت به محصولات و در نتیجه انتقال به انسان را دارد. یکی دیگر از معایب استفاده از کود حیوانی، ایجاد علف هرزی است که تخم و بذر آن از این کود می آیند که با گسسترده کردن کود بر روی خاک، شروع به تکثیر و رشد می کنند.

با استفاده از کود حیوانی احتمال استفاده و نیاز به انواع علف کش ها، قارچ کش ها افزایش می یابد که علاوه بر هزینه بر بودن، زمان بر بوده و کاری تخصصی می باشد. به همین دلیل میزان استفاده از کودهای حیوانی کاهش یافته و با روی کار آمدن کود ورمی کمپوست می توان آن را جایگزینی مناسب برای این نوع کودها دانست.

یکی دیگر از مشکلات استفاده از کود حیوانی، ایجاد شوری در خاک است که این نسبت در کودهای مرغی چند برابر کودهای دامی می باشد که شوری در کنار کم آبی ایران، جز مشکلات بزرگ برای کشاورزان کشورمان شده است. همچنین استفاده از کودهای حیوانی تازه با سرعت بسیار زیادی باعث تجزیه ترکیبات آلی ازته شده که این فرآیند تولید کننده گاز آمونیاک در اطراف ریشه را به دنبال دارد. این تجزیه علاوه بر ایجاد کمبود ازت در خاک، باعث تبدل کود به کودی ساده با خاصیت غذایی کم شده و همچنین گاز آمونیاک آزاد شده در خاک باعث مسمومیت و بیماری برای ریشه گیاه می شود.